The Boy and the Heron: de reflecties van een oude meester

Dit is het laatste artikel van mij dat verschijnt in 2023. Normaal reflecteer ik dan in een persoonlijk blog op het jaar. Over anime en willekeurige zaken die mij bezighouden. Nu is dit een recensie over The Boy and the Heron en een terugblik op het jaar in één. De film geeft mij de moed om terug te kijken op het einde van een belangrijk hoofdstuk in mijn leven. Zoals Hayao Miyazaki met het maken van deze film terugkeek op zijn hele leven en carrière als filmmaker.

Vorig jaar verscheen mijn laatste blog al in november, en dat ging niet eens over anime. Dit jaar zou ik het kunnen hebben over het interview met Yuasa Masaaki dat ik deed in januari tijdens IFFR. Hoe ik bezig was met de voorbereidingen op mijn reis door Japan in oktober. Hiermee haalde ik een mijlpaal waar ik 10 jaar naartoe heb geleefd. Net zo lang als Miyazaki aan deze film heeft gewerkt, wat een toeval!

Het einde van een tijdperk?

Dit jaar heb ik dus afscheid genomen van een droom, die nu werkelijkheid is geworden. Ik heb ook afscheid genomen van AniWay zoals velen. Dit betekent het einde van een tijdperk. Het tijdschrift was 24 jaar lang het middelpunt van de Nederlandstalige anime community. Een paar jaar eerder hebben we al afscheid genomen van het AniWay forum. De community is te groot geworden voor één platform beheerd door vrijwilligers.

Ook voor Studio Ghibli eindigt een tijdperk. Nippon TV heeft de studio gekocht en zal vanaf nu als dochteronderneming van het Japanse televisienetwerk verder gaan. Heeft Miyazaki gefaald om een waardige opvolger voor de studio te vinden? Persoonlijk denk ik, dat het antwoord deels in deze film te vinden is.

Waar gaat The Boy and the Heron over?

The Boy and the Heron speelt zich af tijdens de Tweede Wereldoorlog. De 11-jarige Mahito verliest zijn moeder in een ziekenhuisbrand. Gedwongen door de bombardementen op Tokyo vlucht hij samen met zijn vader en diens nieuwe partner naar het platteland. Ze gaan wonen in een oude villa met een mysterieuze toren op het landgoed.

Mahito kan zich met moeite aanpassen. Hij worstelt met zijn gevoelens voor zijn vader, die eigenaar is van een vliegtuigonderdelen fabriek. Zijn stiefmoeder, Natsuko, is de jongere zus van zijn overleden moeder. Op school is hij een buitenbeentje. En dan wordt hij ook nog lastiggevallen door de blauw reiger.

Op een dag verdwijnt Natsuko, en is het de reiger die Mahito naar de toren leidt. Mahito gaat op een ontdekkingsreis door een wereld waar de dood eindigt en het leven begint.

Persoonlijkste film van Hayao Miyazaki tot nu toe

Ik vind het heel toepasselijk dat een film als The Boy and the Heron juist nu in de bioscoop verschijnt en ik daar nu een recensie over aan het schrijven ben. In mijn ogen is zelfreflectie een kwaliteit die ieder mens zou moeten beheersen. Het einde van het jaar is een goed moment om hier bij stil te staan. Schrijvers en filmmakers zijn denk ik mensen, die dit van nature wat beter aanvoelen. Dit herken ik in mezelf als schrijver, maar ook wanneer ik kijk naar mensen die ik zie als voorbeelden zoals Hayao Miyazaki of de auteurs van mijn favoriete boeken.

Een semi-autobiografisch verhaal kijkt terug op het leven van de auteur. Dit is Miyazaki’s persoonlijkste film tot nu toe. Gebeurtenissen die hij heeft meegemaakt en zijn eigen gedachten daarover zijn erin verweven. Dat maakt deze film anders dan al zijn voorgaande werken. Intiem en verwarrend tegelijk.

Hoe Hayao Miyazaki films maakt

Het mooie van Miyazaki’s films, is dat ze observerend zijn. Je ziet de ideeën van de regisseur, maar hij laat het oordeel en interpretatie over aan de kijker. Wat is de rol van de reiger? Waarom bouwt de oudoom een toren? En wat doen al die parkieten daar? Welke lessen leert Mahito? Wat haal ik uit The Boy and the Heron?

In een NHK-documentaire en het boek ‘Starting Point (1979 ~ 1996)’ dat geschreven is door Hayao Miyazaki, vertelt de regisseur dat hij zonder planning of storyboards aan zijn films begint. Scenario’s schrijft hij ook niet. Hij begint met het schetsen van tekeningen. Zijn atelier hangt hij vol met schetsen tot hij die juiste heeft gemaakt. Die schetsen gebruikt hij als beginpunt voor de creatie van zijn film. Hij ziet wel wat voor film daar uit komt.

Miyazaki is slecht in het halen van deadlines, wat al blijkt in de eerste aflevering van ‘10 years with Hayao Miyazaki’ – de geweldige NHK documentaire uit 2019. Wanneer de deadline nadert, verandert hij in een oude chagerijn. Hij is ontzettend moeilijk om mee te werken, en dat geeft hij zelf toe. De eerlijkheid die ik bij hem zag in de documentaire vond ik een eye-opener.

Hoe meer ik over de regisseur te weten kom, hoe groter mijn respect voor hem wordt. Ik zie zijn tekortkomingen, maar dat maakt hem in mijn ogen menselijk.

Geen held of heldin in The Boy and the Heron

In The Boy and the Heron gaat Mahito op een avontuur die hem helpt de dood van zijn moeder te verwerken. Door het trauma is de jongen in zichzelf gekeerd. Hij spreekt weinig in het begin van de film. Hij liegt en verbergt daarmee zijn ware gevoelens. Het is geen slechte jongen, maar hij is niet eerlijk tegen zijn omgeving en tegen zichzelf. Hij is alles behalve een held.

Wat dat betreft, is hij totáál anders dan de helden en (meestal) heldinnen in Miyazaki’s vorige films. Van Nausicaä (Nausicaä of the Valley of the Wind) tot Ashitaka (Princess Mononoke), tot Chihiro (Spirited Away). Ze hebben hun emoties en idealen redelijk op orde. Dankzij hun goede morele kompas, zijn ze de helden in hun respectievelijke werelden.

Mahito heeft zijn emoties en idealen nog niet op orde. De film is de reis daarnaartoe. De Japanse titel van de film is ‘Kimitachi wa Do Ikiru ka’. Letterlijk betekent dat ‘hoe leef je?’. Zijn reis is de zoektocht naar het antwoord op die vraag.

Een reiger met tanden

Een ander belangrijk personage is natuurlijk de blauwe reiger, die Mahito spottend naar de toren lokt. Ik kan nu niet meer normaal naar reigers kijken, want ik ben bang dat ze ineens mensentanden krijgen – Yikes!

Ik vind het lastig om de betekenis van de reiger precies te interpreteren. Maar ook dit is een duidelijk verschil met vorige Miyazaki films. Nausicäa is al actief bezig met het verbeteren van haar wereld wanneer de film begint. Chihiro wandelt toevallig met haar ouders de onderwereld in. Ze is zich hier niet van bewust tot Haku dit tegen haar zegt. Mahito heeft een zetje nodig om aan zijn avontuur te beginnen. Dat zetje geven, is wat de reiger in eerste instantie doet.

En ik zou graag de rest van de personages in de film willen analyseren, maar dan ben ik bang dat ik het verloop van de film te veel ga verklappen. Dat wil ik natuurlijk niet doen. Ik wil wel mijn liefde uitdrukken voor de schattige omaatjes en Warawara! 🥰

Ik zou The Boy and the Heron bijna gaan vergelijken met een ui. Er zijn zó veel lagen in de film. Trek er één laag van af en je ziet weer nieuwe dingen. Over elke laag valt er een apart blog te schrijven. (En van uien moet ik ook huilen)

Echt tranen heb ik niet gelaten tijdens het kijken, maar er is een bitterzoete ondertoon die mij bezighoudt.

Diepe, duistere dwalingen

Deze week ben ik voor de tweede keer naar de bioscoop geweest. Ik ging samen met mijn moeder, omdat zij sommige Ghibli films leuk vind. Zij dacht in eerste instantie dat Mahito droomde. Dat vind ik niet zo’n gekke gedachte.

In het begin van de film raakt Mahito op de vuist met zijn klasgenoten. Waarom precies doet er niet toe. Wat er toe doet, is wat er daarna gebeurt: Mahito pakt een steen en slaat deze tegen zijn hoofd. Hard genoeg dat het bloed uit zijn hoofd gutst en hij – vermoed ik – zichzelf een hersenschudding heeft bezorgd.

In de volgende scène lijkt Mahito zich onder water te bevinden en drijft hij langzaam naar de oppervlakte. Terwijl hij bijkomt in zijn bed, zie je het water onder het bed weglopen. Water heb ik vaker gezien in anime. Dat wordt dan gebruikt als een metafoor voor het onderbewustzijn. Een verwijzing naar dromen of diepe gedachten. Dat zou het in dit geval ook kunnen zijn. De grenzen tussen fantasie en realiteit zijn in deze film bewust duidelijk. Je wordt er vaak aan herinnert, niet alleen in deze scène.

Water word in March Comes in Like a Lion gebruikt als metafoor voor de zware depressie waarin het hoofdpersonage van die serie zich bevind. Ik kan niet om die gedachte heen wanneer ik Mahito zie.

“Makkelijk te begrijpen films zijn saai”

The Boy and the Heron is geen makkelijke film om te begrijpen. Zelfs de regisseur heeft gezegd dat hij het niet helemaal snapt. In de eerder genoemde documentaire zegt Miyazaki dat hij makkelijk te begrijpen films saai vindt. Ik durf daarom te suggereren dat het nooit zijn intentie is om een begrijpelijke film te maken. Het is de bedoeling dat de film iets met je doet, juist omdat de dingen die gebeuren niet logisch zijn. De film is een verwarrende zoektocht tussen fantasie en realiteit. Een zoektocht naar acceptatie, creativiteit en idealen. Het is een zoektocht naar een eigen verhaal.

Er is veel ruimte over voor eigen interpretaties. Als je het verhaal beter wilt begrijpen, moet je beter je best doen om te zien wat er precies gebeurt. Observeer! Het helpt wanneer je probeert Hayao Miyazaki beter te kennen.

Zo heb ik het boek ‘How Do You Live’ van Genzaburo Yoshino gelezen. Het geliefde jeugdboek waar de film de Japanse film de titel aan te danken heeft. Daar houdt de vergelijking met het boek op. Het heeft weinig zin om het boek en de film verder naast elkaar te leggen.

In plaats daarvan interpreteer ik de film als een antwoord op de laatste alineas van het boek. De regisseur reflecteert hier op zijn eigen leven. Ondertussen geeft hij met deze levenslessen aan de kijker op zijn manier een opdracht, zoals het boek die geeft aan de lezer.

Zoektocht naar een perfecte wereld zonder pijn

Met iedere film zocht de regisseur naar perfectie. De perfecte film zonder pijn, waar kinderen blij van worden. Hij zocht naar een waardige opvolger. Die vond hij niet in zijn zoon Goro Miyazaki of de animators door de jaren heen voor Studio Ghibli werkten. Of zocht alleen het publiek dat? Een opvolger vinden is vrijwel onmogelijk. Er zal nooit een tweede Hayao Miyazaki zijn.

In plaats daarvan daarvan moet een nieuwe generatie haar eigen weg vinden. En de oude meester maakt eigenhandig een einde aan de torenhoge verwachtingen en idealen. Misschien heeft hij al die jaren nodig gehad om die inzicht uit te drukken, maar hij heeft het wel gedaan.

Hoe leef je?

Fantasiewerelden zoals in boeken en Miyazaki’s films lokken je naar prachtige, dromerige werelden. Ze kunnen je helpen om de echte wereld beter te begrijpen. Ze geven je inzichten en misschien nieuwe idealen. Of ze zijn simpelweg werelden waarin je even kunt ontsnappen van alle ellende. Maar kijk uit dat je jezelf er niet in verliest!

The Boy and the Heron is een vragende, zoekende film die bij mij iets losmaakte. Een beetje op een dwingende manier, zoals de reiger met tanden die je niet met rust laat. Ik begrijp ook nog niet precies wat dat ‘iets’ is.

Het antwoord ligt niet voor het oprapen, maar is niet onvindbaar.

Welke lessen haal je uit de verhalen van Miyazaki? Of uit andere films en boeken? Wat ga je met die lessen doen? Hoe leef je? Heb je daar al eens over nagedacht?